Christopher Hitchens
Phạm Vũ Lửa
Hạ dịch
Vẫn bị nhiều chế độ trên
thế giới cấm đoán, Trại súc vật (Animal Farm) luôn là khối thuốc nổ chính trị
– đến nỗi suýt chút nữa tác phẩm này đã không bao giờ được xuất bản.
Christopher Hitchens bàn về “truyện cổ tích”vượt thời gian, siêu việt của
George Orwell.
 |
| Lừa và lũ lợn trong bộ phim Trại súc vật năm 1954. Ảnh: Halas & Batchelor |
Trại súc vật, theo lời của chính tác
giả, “là cuốn sách đầu tiên mà trong đó tôi đã cố hòa quyện mục đích chính trị
và mục đích nghệ thuật thành một, và tôi hoàn toàn ý thức rõ mình đang làm gì”.
Và quả thực những trang sách của tác phẩm này tổng hợp nhiều chủ đề trong số
những chủ đề mà xưa nay chúng ta đã đúc kết là “mang tính Orwell”.[i] Trong số những chủ
đề này có nỗi căm ghét bạo chúa, tình yêu thương loài vật và miền đồng quê nước
Anh, và sự ngưỡng mộ sâu sắc đối với những truyện ngụ ngôn trào phúng của
Jonathan Swift. Ta có thể lồng thêm vào danh sách này ước nguyện thiết tha của
Orwell muốn nhìn đời từ góc độ của tuổi thơ ấu trong trắng: ông vẫn hằng mong
được làm cha và, do sợ mình bị vô sinh, ông đã nhận một cậu bé làm con nuôi
trước khi người vợ đầu của ông qua đời rất lâu. Cái tiểu đề có phần châm biếm
của cuốn tiểu thuyết này là “Truyện cổ tích”, và Orwell rất vui khi nghe những
người bạn như Malcolm Muggeridge và Sir Herbert Read kể con họ rất thích đọc
cuốn sách này.
Giống như phần lớn những tác phẩm về sau của ông
– đáng chú ý nhất là cuốn Một chín tám tư (Nineteen
Eighty-Four) cay nghiệt hơn – Trại súc vật là sản phẩm của
việc Orwell tham gia cuộc Nội chiến Tây Ban Nha. Trong cuộc xung đột đó, ông
chiến đấu trong hàng ngũ phe chống phát xít và bị thương rồi bị phe ủng hộ
Stalin rượt đuổi khỏi Tây Ban Nha. Những kinh nghiệm từ cuộc chiến đó đã khiến
ông tin rằng đa số quan điểm “phái tả” là sai lầm, và Liên Xô là một dạng địa
ngục mới, chứ không phải một thiên đường utopia sắp mở ra. Ông
mô tả căn nguyên của ý tưởng này trong một trong hai lời giới
thiệu cuốn sách này:
… trong mười năm qua, tôi
đã tin rằng rất cần phá bỏ huyền thoại Xô viết nếu chúng ta muốn hồi sinh phong
trào xã hội chủ nghĩa. Lúc hồi hương từ Tây Ban Nha, tôi đã nghĩ đến việc vạch
trần huyền thoại Xô viết bằng một câu chuyện mà gần như bất cứ ai cũng dễ dàng
hiểu được… Tuy nhiên, những tình tiết thật sự của câu chuyện này mãi về sau mới
nảy ra trong đầu tôi. Một hôm (lúc đó tôi đang sống ở một làng nhỏ), tôi thấy
một cậu bé, chừng mười tuổi, đánh chiếc xe ngựa lớn trên con đường chật hẹp,
thẳng tay quật roi mỗi khi con ngựa cố rẽ ngang. Tôi chợt nghĩ rằng chẳng may
mà những con vật đó biết rõ sức mạnh của chúng, chúng ta đừng hòng chế ngự được
chúng, và nhận ra rằng con người bóc lột loài vật hệt như kiểu người giàu bóc
lột giai cấp vô sản.
Tôi bắt tay vào phân tích
học thuyết của Marx từ góc độ của loài vật.
Tính đơn giản của khái niệm này dễ bị hiểu lầm
theo nhiều cách. Khi dấn thân vào một việc như vậy, Orwell chọn con đường can
dự vào một cuộc tranh luận phức tạp và quyết liệt về cuộc cách mạng Bolshevik ở
Nga: thời đó là một vấn đề gây tranh cãi nhiều hơn hiện nay.Trại súc vật có
thể được hiểu rõ hơn nếu được tiếp cận theo ba đề mục khác nhau: bối cảnh lịch
sử của tác phẩm; cuộc đấu tranh xung quanh việc xuất bản tác phẩm và chuyện về
sau tác phẩm được dùng như một vũ khí văn hóa trong Chiến tranh Lạnh; và việc
đến tận ngày nay tác phẩm vẫn hợp thời.
Cuốn sách được viết ở thời kỳ cao điểm của Chiến
tranh Thế giới thứ hai, và ở thời điểm hiệp ước giữa Stalin và Hitler đã bị
thay thế đột ngột bằng một liên minh giữa Stalin và đế chế Anh. London đang bị
Đức Quốc xã ném bom, và bản thảo cuốn tiểu thuyết này phải được cứu ra khỏi
đống hoang tàn sau khi căn nhà của Orwell ở phía bắc London bị san bằng.
Lối hành xử tráo trở khi Stalin chuyển từ phe này
sang phe kia chẳng có gì đáng ngạc nhiên đối với Orwell; lúc đó ông đã quen với
sự bất lương và tính tàn bạo của chế độ Xô viết. Điều đó khiến ông nằm trong
một nhóm nhỏ thiểu số, cả ở nước Anh chính thống lẫn trong phái tả ở Anh.
Với một vài thay đổi nhỏ về trình tự của các sự
kiện, diễn biến câu chuyện gần giống với số phận của thế hệ 1917 ở Nga. Như vậy
kế hoạch cách mạng vĩ đại của con lợn kỳ cựu Thủ Lĩnh [Old Major][ii] (Karl Marx) thoạt
đầu được gần như tất cả các loài vật nhiệt tình áp dụng, dẫn đến việc lật đổ
Nông Dân Jones (Nga hoàng), việc đánh bại những người nông dân khác đến chi
viện cho ông Jones (những cuộc xâm lấn Nga của phương Tây trong hai năm
1918–1919 mà hiện nay người ta đã quên) và việc thành lập một nhà nước kiểu mẫu
mới. Trong một thời gian ngắn, những con vật mới thông minh hơn và tàn ác hơn –
đương nhiên chính là lũ lợn – đặt những con vật khác dưới sự cai trị độc tài
của chúng và sống thụ hưởng như quý tộc.
Lũ lợn tất yếu sẽ đến lúc có bất đồng nội bộ. Có
thể dễ dàng nhận ra những lực lượng xã hội được đại diện bằng những con vật
khác nhau – con tuấn mã Chiến Sĩ [Boxer] là hiện thân của giai cấp lao động,
con quạ Moses là Giáo hội Chính thống Nga– cũng như những nhân vật dễ nhận diện
do những con lợn khác nhau đóng vai. Sự kình địch giữa Napoleon (Stalin) và
Tuyết Tròn [Snowball] (Trotsky) kết thúc bằng việc lưu đày của Tuyết Tròn, và
sau đó là nỗ lực xóa sổ Tuyết Tròn khỏi ký ức của trại súc vật. Stalin đã cho
người sát hại Trotsky đang lưu vong ở Mexico chưa đầy ba năm trước khi Orwell
bắt tay vào viết cuốn sách này.
Một số chi tiết nhỏ hơn chính xác đến tỉ mỉ. Do
tình thế cấp bách của chiến tranh, Stalin đã có nhiều nhượng bộ mang tính cơ
hội. Ông đã thu phục Giáo hội Chính thống Nga về phe với mình, để càng dễ khoác
lên mình cái áo yêu nước, và ông sẽ từ bỏ “Quốc tế ca” vì bài hát chính thức từ
xưa của phong trào xã hội chủ nghĩa có vẻ quá khiêu khích đối với những đồng
minh tư bản chủ nghĩa mới của ông ở London và Washington. Trong Trại
súc vật, con quạ Moses được phép lên tiếng trở lại khi khủng hoảng càng trở
nên trầm trọng, và đám dê cùng lũ ngựa cùng đàn gà nghèo khổ bị bóc lột được
bảo là bài ca chúng hằng yêu quý “Súc sinh Anh quốc” [Beasts of England] sẽ
không còn được phép hát nữa.
Tuy nhiên có một sự bỏ sót rất đáng chú ý. Có lợn
Stalin và lợn Trotsky, nhưng không có lợn Lenin. Tương tự, trong Một
chín tám tư, ta chỉ bắt gặp Anh Cả Stalin và một Emmanuel Goldstein
Trotsky. Dường như lúc đó chẳng ai chỉ ra điều này (và có thể nói, kể từ đó đến
nay, chẳng có ai ngoài tôi chỉ ra điều đó; tôi mất nhiều năm mới nhận ra điều
rành rành trước mắt như thế).
Việc cuốn tiểu thuyết này suýt bị xếp xó không
được xuất bản thật đáng suy gẫm. Sau khi thoát được trận oanh tạc của Hitler,
bản thảo tơi tả được gởi đến văn phòng của TS Eliot, lúc đó là một biên tập
viên quan trọng của nhà xuất bản Faber & Faber. Eliot, một người quen khá
thân thiện của Orwell, là người bảo thủ về chính trị và văn hóa, nếu không muốn
nói là phản động. Song, có lẽ chịu ảnh hưởng của liên minh giữa nước Anh và
Moskva, ông đã từ chối cho in sách với lý do là sách quá nặng “tính Trotsky”.
Ông cũng bảo Orwell rằng việc Orwell chọn lũ lợn làm kẻ cầm quyền là lựa chọn
đáng tiếc, và độc giả có thể kết luận rằng cần phải có “thêm những con lợn có
tinh thần phục vụ công chúng”. Nhận xét này có lẽ không ngu xuẩn bằng lời từ
chối mà Orwell nhận được từ nhà Dial Press ở in New York; họ trịnh trọng thông
báo với ông là truyện về súc vật không có thị trường ở Mỹ. Mà đó lại là nhận
xét từ xứ sở của Disney…
Tình đoàn kết thời chiến giữa Đảng Bảo thủ Anh và
Đảng Cộng sản Liên Xô cũng nhận được sự bảo vệ tích cực của Peter Smollett, một
quan chức cao cấp trong Bộ Thông tin, và người sau này bị vạch trần là gián
điệp cho Liên Xô. Smollett tự thân khuyến cáo một số nhà xuất bản từ chối bản
thảo, vì thế Trại súc vật không được chấp nhận ở những hãng
xuất bản danh tiếng của Victor Gollancz và Jonathan Cape. Có lúc Orwell đã nghĩ
đến việc tự in sách với sự giúp đỡ của người bạn Paul Potts, nhà thơ cấp tiến
người Canada; nếu vậy, đó có lẽ là một trường hợp tiên phong của trào lưu tự
xuất bản hay samizdat (in và phát hành lén lút) chống Liên Xô.
Ông thậm chí còn viết một tiểu luận đầy phẫn nộ với tựa đề “Tự do Báo chí” (The
Freedom of the Press), dự kiến đưa vào làm lời giới thiệu: tiểu luận này mãi
đến năm 1972 mới được phát hiện và in. Rốt cuộc, danh dự của ngành xuất bản
được cứu vãn bởi công ty xuất bản nhỏ Secker & Warburg: năm 1945, công ty
này ấn hành một số lượng rất hạn chế và trả cho Orwell 45 bảng Anh.
Rất có thể câu chuyện này đã có kết cuộc đáng
thất vọng như vậy, nhưng hai diễn biến về sau đã giúp cho tiểu thuyết này có vị
trí trong lịch sử. Một nhóm những nhà xã hội chủ nghĩa Ukraina và Ba Lan, lúc
đó đang sống trong các trại tị nạn ở Châu Âu hậu chiến, tìm thấy một bản tiếng
Anh và thấy cuốn sách là một truyện ngụ ngôn thể hiện gần như hoàn hảo kinh
nghiệm của chính họ không lâu trước đó. Ihor Sevcenko, thủ lĩnh biết tiếng Anh
nhờ tự học và dịch giả của nhóm này, tìm được địa chỉ của Orwell và viết thư
xin phép ông cho dịch Trại súc vật sang tiếng Ukraina. Ông nói
với Orwell rằng nhiều nạn nhân của Stalin vẫn tự xem mình là người của phe xã
hội chủ nghĩa, và không tin tưởng một trí thức của phái hữu nói lên cảm xúc của
họ. “Họ vô cùng xúc động trước những cảnh như cảnh những con vật hát vang bài
‘Súc sinh Anh Quốc’ trên đồi… Họ rất cảm kích trước những giá trị ‘tuyệt đối’
của cuốn sách”. Orwell đồng ý cấp bản quyền xuất bản miễn phí (ông cũng làm vậy
đối với những ấn bản về sau bằng nhiều ngôn ngữ Đông Âu). Thật cảm động khi
hình dung những cựu quân nhân và cựu tù nhân đã chai lì qua trận mạc, sau khi
vượt qua được bao thiếu thốn của mặt trận phía đông, nay lại mủi lòng trước
hình ảnh những con vật ở nông trại nước Anh cất tiếng ca bài hát được xem là
phiên bản của bài “Quốc tế ca” đã bị bãi bỏ, nhưng đây chỉ mới là một ví dụ ban
đầu của tầm ảnh hưởng mà cuốn sách sẽ có đối với độc giả. Giới chức quân sự Mỹ
ở Châu Âu thì không dễ mủi lòng đến thế: tìm được bản in nào của cuốn Trại
súc vật là họ gom hết rồi giao cho Hồng quân để đốt. Liên minh giữa
những người nông dân và lũ lợn, được mô tả đậm nét đến mức ám ảnh ở những trang
cuối sách, vẫn còn hiệu lực.
Nhưng ở cảnh kết thúc có phần chua cay, thường
được người ta nhớ nhất về chuyện không thể phân biệt được đâu là người đâu là
lợn, Orwell đã tiên đoán, cũng nhưng trong những dịp khác, rằng tình bạn giả
tạo bề ngoài giữa Đông và Tây sẽ không tồn tại được lâu sau khi chủ nghĩa phát
xít bị đánh bại. Chiến tranh Lạnh, cụm từ mà chính Orwell là người đầu tiên
dùng trong sách in, nhanh chóng tạo ra một bầu không khí ý thức hệ khác hẳn.
Điều này lại quyết định cách tiếp nhận Trại súc vật ở Mỹ. Ban
đầu bị Angus Cameron, người có cảm tình với cộng sản ở nhà xuất bản Random
House, từ chối, tác phẩm tưởng đã chìm vào quên lãng được Frank Morley của nhà
Harcourt, Brace, cứu vớt. Khi thăm nước Anh, Frank Morley tình cờ bắt gặp cuốn
tiểu thuyết này trong một hiệu sách ở Cambridge, và ông rất mê. Việc xuất bản
[ở Mỹ] lại gặp hai cái phúc: Edmund Wilson viết một bài điểm sách đầy thiện cảm
cho tạp chí The New Yorker, so sánh tài năng trào phúng của Orwell
với tác phẩm của Swift và Voltaire, và Câu lạc bộ Sách tiêu biểu trong tháng đã
chọn Trại súc vật là đầu sách chính, nhờ đó sách được in tới
gần nửa triệu bản. Bất chấp sự ngu xuẩn của nhà xuất bản Dial Press, công ty
Walt Disney đề xuất chuyển thể sách thành phim. Phim này đã không được dựng, dù
về sau CIA có sản xuất và phát hành một bộ phim hoạt hình Trại súc vật dùng
để tuyên truyền. Đến lúc Orwell mất vào tháng Giêng năm 1950, sau khi vừa mới
viết xong Một chín tám tư, ông rốt cuộc đã có danh tiếng quốc tế và
nhiều lần phải viết lời phủ nhận trách nhiệm về việc phái hữu ở Mỹ sử dụng tác
phẩm của ông.
Có lẽ câu nổi tiếng nhất từ tiểu thuyết này là
việc lũ lợn phủ nhận khẩu hiệu ban đầu “Mọi con vật sinh ra đều bình đẳng”
bằng cách thêm ý mới “Nhưng có một số con bình đẳng hơn những con khác”.
Khi chủ nghĩa cộng sản ở Nga và Đông Âu càng ngày càng lộ rõ bộ mặt của một hệ
thống “giai cấp mới”, với những đặc quyền phi lý đến lố bịch dành cho giới chóp
bu cầm quyền trong khi đa số thường dân cắn răng sống lê sống lết cho hết một
kiếp tầm thường, ảnh hưởng đạo đức của tác phẩm Orwell – đơn giản đến mức rất
dễ hiểu và dễ dịch, đúng y như ông đã hy vọng – trở thành một trong nhiều động
lực không thể định lượng được làm xói mòn chủ nghĩa cộng sản cả về mặt hệ thống
lẫn về mặt ý thức hệ. Ảnh hưởng này dần dần lan sang Châu Á. Tôi nhớ một người
bạn cộng sản của tôi gọi điện cho tôi từ Trung Quốc khi Đặng Tiểu Bình công bố
“những cải cách” mà sau này đã khơi mào cái mà bây giờ chúng ta gọi là chủ
nghĩa tư bản Trung Quốc. “Nông dân phải giàu lên”, vị lãnh tụ Đảng tuyên bố,
“và một số người sẽ giàu hơn những người khác”. Đồng chí của tôi gọi điện nói
rằng có lẽ Orwell suy cho cùng cũng có lý. Đến nay, Trại súc vật vẫn
chưa được xuất bản hợp pháp ở Trung Quốc, Miến Điện hay vùng hoang tàn về đạo
đức Bắc Triều Tiên, nhưng rồi sẽ đến ngày tác phẩm này xuất hiện ở cả ba xã hội
này, nơi mà nó chắc chắn sẽ được chào đón với cảm giác sửng sốt khi người ta
nhận thấy nó vẫn còn có khả năng tạo cảm hứng.
Ở Zimbabwe, khi ách cai trị của bè lũ tham nhũng
thối nát của Robert Mugabe ngày càng trở nên quá sức chịu đựng, một tờ báo đối
lập nắm lấy cơ hội in lại Trại súc vật dưới dạng truyện nhiều
kỳ. Tờ báo đăng truyện mà không bình phẩm gì, ngoại trừ trường hợp một trong
những hình minh họa kèm theo vẽ tên độc tài Napoleon mang cặp kính có gọng sừng
đen đặc trưng của chính nhà lãnh đạo Zimbabwe. Tòa soạn tờ báo này ít lâu sau
đó bị đánh bom, nhưng chẳng bao lâu nữa trẻ em Zimbabwe cũng sẽ có thể thưởng
thức cuốn sách này đúng như bản chất của nó.
Ở thế giới Hồi giáo, nhiều nước tiếp tục cấm Trại
súc vật, với lý do bề ngoài là sách nhấn mạnh đến lợn. Rõ ràng đây không
thể là toàn bộ lý do – nếu chỉ vì bè lũ lợn được khắc họa với một sắc màu rất
thiếu thiện cảm – và dưới chế độ chuyên chế thần quyền của Iran, sách bị cấm vì
những lý do liên quan đến thông điệp “cách mạng bị phản bội” trong sách.
Câu chuyện nhỏ này có một tính chất vượt thời
gian, thậm chí siêu việt. Tính chất này được thể hiện khi Thủ Lĩnh [Old Major]
kể cho đám thính giả trầm lặng và buồn bã gồm những súc vật đã làm việc quá sức
về một thời xa xưa, khi loài vật biết đến khả năng có một thế giới không có các
ông chủ, và khi trong một giấc mơ nó nhớ lại lời và điệu nhạc của một bài hát
tự do gần như đã bị lãng quên. Orwell có cảm tình với truyền thống cách mạng
Tin Lành ở Anh, và lời biện minh ưa thích của ông được trích từ John Milton,
người đã bày tỏ quan điểm “Theo những quy luật đã biết của quyền tự do cổ
xưa”.[iii] Trong tâm trí
tất cả mọi người – có lẽ đặc biệt là trong tâm trí trẻ em – có một cảm nhận là
cuộc sống không nhất thiết phải luôn luôn như thế, và những người Ukraina thiếu
ăn sống sót qua chiến tranh, khi phản ứng trước tính xác thực của những vần thơ
đó và trước điều gì đó ‘tuyệt đối” về tính chính trực của cuốn sách này, đang
nghe câu thơ hùng hồn của Milton bất luận họ có hiểu trọn vẹn câu thơ đó hay
không.
Phạm Vũ Lửa Hạ dịch
______
Nguồn: “Christopher Hitchens re-reads Animal Farm”, The
Guardian, 17/4/2010
[i] Cũng như nhiều
tính từ phát sinh từ tên riêng của tác giả/học giả/nhân vật lịch sử, ví dụ như
“Machiavellian” và “Freudian”, từ “Orwellian” mang nhiều nội hàm ngữ nghĩa và
không thể dịch bằng một từ duy nhất trong tiếng Việt. Do ảnh hưởng lớn từ các
tác phẩm của George Orwell, đặc biệt là Một chín tám tư và Trại
súc vật, từ “Orwellian” thường dùng để mô tả một chế độ/nhà nước toàn trị
và những nỗi kinh hoàng, và những tính chất hủy hoại cuộc sống an lành của một
xã hội mở và tự do. (N.D.)
[ii] Tên các nhân vật
lấy theo bản dịch Trại súc vật của Phạm Minh Ngọc (ở đây). Để tiện theo dõi, tên tiếng Anh được
để trong dấu [].(N.D.)
[iii] Câu thơ này (By
the known rules of ancient liberty) là câu thứ hai trong bài Sonnet XII của
nhà thơ Anh John Milton (1608-1674). George Orwell trích lại câu này trong tiểu
luận “Tự do Báo chí”. (N.D.)
No comments:
Post a Comment